“Nội công ngoại quốc” và các kiểu kiến trúc trong chùa chiền Việt Nam
Thứ năm - 19/06/2025 21:43
Trong kho tàng kiến trúc cổ truyền của Việt Nam, kiểu kiến trúc "nội công ngoại quốc" là một hình thức tiêu biểu, đặc biệt phổ biến trong các công trình chùa chiền. Theo cấu trúc này, phần kiến trúc bên trong có bố cục hình chữ Công (工), còn tổng thể bên ngoài lại tạo thành hình chữ Quốc (国). Cách gọi “nội công ngoại quốc” cũng từ đó mà ra.
Chùa Keo Thái Bình - đăc trưng của kiến trúc "Nội công Ngoại quốc".
Cụ thể, kiểu chùa theo lối “nội công ngoại quốc” thường bao gồm hai dãy hành lang dài nối liền từ nhà tiền đường phía trước đến nhà hậu đường phía sau (có thể là nhà Tổ hoặc nhà Tăng), tạo nên một khung hình chữ nhật bao bọc lấy khu vực trung tâm – nơi đặt nhà thiêu hương, nhà thượng điện hoặc các kiến trúc quan trọng khác. Bố cục mặt bằng của chùa vì vậy có phần nội thất theo dạng chữ Công (工), trong khi toàn thể công trình nhìn từ trên xuống lại giống như chữ Quốc hoặc chữ Khẩu, thể hiện một không gian khép kín, có trọng tâm rõ ràng.
Ngoài các công trình kiến trúc chính, trong khuôn viên chùa còn có thể có thêm nhà Tổ (thờ các vị sư trụ trì đã viên tịch), nhà Tăng (nơi ở của các sư), cùng các công trình phụ trợ như tam quan, gác chuông, tháp, giếng chùa,… Những công trình này giúp hoàn thiện tổng thể kiến trúc và đáp ứng chức năng sinh hoạt, tín ngưỡng của một ngôi chùa truyền thống.
Bên cạnh kiểu “nội công ngoại quốc”, kiến trúc chùa Việt còn thể hiện sự phong phú qua nhiều mô hình bố cục khác. Một kiểu phổ biến không kém là kiến trúc chùa theo chữ Đinh (丁), gọi là “chữ Đinh truyền thống”. Theo mô hình này, phần ngang của chữ Đinh là nhà tiền đường, phần dọc là chính điện nối tiếp xuống hậu cung hoặc giảng đường. Một số nơi, kiểu kiến trúc này kết hợp thêm hành lang bao quanh để tạo thành biến thể “nội đinh ngoại quốc”, điển hình như chùa Hội Khánh (Bình Dương), một di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.
Nhiều ngôi chùa khác ở miền Bắc cũng mang kiến trúc chữ Đinh tiêu biểu như chùa Hà, chùa Bộc (Hà Nội), chùa Nhất Trụ, chùa Bích Động (Ninh Bình), chùa Trăm Gian (Hà Nội), hay chùa Dư Hàng (Hải Phòng).
Một dạng khác là chùa kiến trúc chữ Công, cũng rất thường gặp. Theo đó, nhà bái đường và chính điện được bố trí song song, được nối với nhau bằng một gian nhà nhỏ gọi là nhà thiêu hương – nơi các nhà sư thực hiện nghi lễ. Ở một số địa phương, gian nhà nối này còn được gọi là “ống muống”. Những ngôi chùa tiêu biểu mang kiến trúc chữ Công có thể kể đến như chùa Keo (Thái Bình) hay chùa Cầu (Hội An).
Một biến thể độc đáo khác là kiến trúc chùa theo mô hình chữ Tam (三), với ba tòa nhà song song từ thấp đến cao, thường được gọi là chùa Hạ, chùa Trung và chùa Thượng. Cách bố trí này tạo nên một không gian tầng lớp rõ ràng, thể hiện sự thăng tiến trong hành trình tu tập cũng như trong cấu trúc thờ phụng. Chùa Kim Liên và chùa Tây Phương (Hà Nội) là hai đại diện tiêu biểu cho mô hình kiến trúc này.
Bên cạnh những mô hình chính nêu trên, cũng có một số công trình chùa mang kiến trúc ngoại lệ không theo bất kỳ chữ nào. Một ví dụ đặc biệt là chùa Một Cột ở Hà Nội – ngôi chùa được xây dựng với dáng vẻ độc đáo như một bông sen nở trên mặt nước, mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc. Gần đây, một số ngôi chùa mới như chùa Vĩnh Nghiêm (TP. Hồ Chí Minh) được xây dựng theo lối hiện đại nhưng vẫn lồng ghép các yếu tố truyền thống, cho thấy sự kết hợp hài hòa giữa di sản và đổi mới trong kiến trúc Phật giáo Việt Nam.
Không chỉ giới hạn trong chùa, mô hình “nội công ngoại quốc” còn xuất hiện trong một số đình làng cổ, như đình Chèm (Hà Nội) – một trong những ngôi đình có niên đại lâu đời nhất còn tồn tại gần như nguyên vẹn. Đình này thờ Đức Thánh Lý Ông Trọng, hay còn gọi là Đức Thánh Chèm, được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia từ năm 1990 và được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2017.
Từ những kiểu chữ đơn giản như Công, Đinh, Tam cho đến các bố cục phức hợp như “nội công ngoại quốc”, kiến trúc chùa Việt Nam không chỉ mang tính chức năng mà còn là sự kết tinh của tư duy thẩm mỹ, tín ngưỡng dân gian và triết lý phương Đông. Đây là một mảng di sản kiến trúc độc đáo, cần được bảo tồn và tiếp tục nghiên cứu sâu rộng trong bối cảnh đương đại.
Ngô Tộc
Chia sẻ thành công, kết nối đam mê
