“Phong kiến” vốn là cách gọi tắt của cụm từ Hán ngữ “phong tước kiến địa”, nghĩa là ban tước hiệu và lập đất đai. Đây là hình thức tổ chức quyền lực chính trị xã hội cổ đại, trong đó người đứng đầu tối cao – thường là một vị quân vương – sẽ phong đất cho thân thích hoặc công thần để họ cai trị một vùng lãnh thổ nhất định. Mỗi vùng đất ấy trở thành một đơn vị tự trị, có thể có luật lệ, quân đội, thuế khóa riêng, song vẫn phải thần phục vị vua tối cao, được gọi là Thiên tử.
Vị trí của nhà Chu so trên bản đồ Trung Quốc ngày nay
Chế độ phong kiến được định hình rõ nét nhất trong lịch sử Trung Quốc dưới triều Tây Chu (khoảng thế kỷ XI trước Công nguyên). Khi đó, vua Chu phong đất cho con cháu, thân tộc và công thần, lập nên các nước chư hầu như Tề, Lỗ, Tần, Tấn… Các chư hầu này, dù thần phục triều đình nhà Chu, nhưng thực tế hoạt động như những tiểu quốc độc lập, mỗi nước có thể truyền ngôi cha truyền con trong dòng họ, có quân đội riêng và toàn quyền nội trị.
Thứ bậc của các chư hầu dưới thời Tây Chu được phân định rõ ràng thành năm cấp: Công, Hầu, Bá, Tử, Nam, từ cao đến thấp. Trên thực tế, chế độ phong kiến Chu – chư hầu là hình thức phân quyền chính trị có tổ chức, được duy trì nhiều thế kỷ trước khi sụp đổ vào cuối thời Xuân Thu – Chiến Quốc, nhường chỗ cho nhà Tần với mô hình tập quyền trung ương.
Khái niệm tương đương với “phong kiến” trong lịch sử châu Âu là “feudalism”, một hệ thống chính trị – xã hội phát triển mạnh từ khoảng thế kỷ IX đến thế kỷ XV. Trong hệ thống đó, vua chúa phong đất cho các lãnh chúa quý tộc, đổi lại họ phải thề trung thành và cung cấp binh lính khi cần. Các lãnh chúa tiếp tục phân chia đất đai cho các hiệp sĩ, tạo thành một mô hình phân tầng chặt chẽ. Nông dân trong hệ thống này phần lớn là nông nô – gắn chặt với đất đai và phải làm việc cho lãnh chúa. Về bản chất, chế độ phong kiến châu Âu và chế độ phong kiến thời Chu ở Trung Quốc đều cùng chung nguyên tắc: quyền lực được phân phối từ trung ương xuống các lãnh địa, đổi lấy lòng trung thành và nghĩa vụ quân sự.
Tại Nhật Bản, chế độ phong kiến mang sắc thái đặc trưng. Từ thế kỷ XII, khi quyền lực thực tế nằm trong tay các Mạc phủ (Shōgun), các lãnh chúa địa phương – gọi là daimyō – quản lý đất đai và quân đội riêng. Thiên hoàng trở thành một biểu tượng chính trị, tương tự vị trí của Chu Thiên tử thời Xuân Thu. Sau cuộc cải cách Minh Trị vào năm 1868, Nhật Bản bãi bỏ hệ thống phong kiến và xây dựng hệ thống quý tộc mới dựa trên mô hình Anh quốc, chia làm năm cấp tước vị. Tuy nhiên, họ vẫn dùng các chữ Hán truyền thống Công – Hầu – Bá – Tử – Nam để chỉ các tước hiệu mới.
Trong lịch sử Việt Nam, vấn đề có hay không sự tồn tại của chế độ phong kiến theo nghĩa thực chất vẫn còn gây tranh luận. Một số học giả đầu thế kỷ XX, như Phan Khôi, cho rằng Việt Nam không có chế độ phong kiến đúng nghĩa nếu xét theo tiêu chí “phong tước kiến địa”. Trong suốt các triều đại từ Lý, Trần, Lê đến Nguyễn, nhà vua tuy có phong tước cho các vương hầu, nhưng đất đai vẫn thuộc quyền sở hữu của triều đình. Các thái ấp được ban phát cho công thần không phải là lãnh địa tự trị, mà chỉ là hình thức ban thưởng tài sản – không kèm theo quyền chính trị. Hệ thống quan lại của Việt Nam luôn đặt dưới sự kiểm soát chặt chẽ của triều đình trung ương. Như vậy, nhà nước cổ truyền Việt Nam là một nhà nước quân chủ tập quyền, chứ không phải một nhà nước phong kiến phân quyền như Trung Quốc thời Chu hay châu Âu thời Trung đại.
Tuy nhiên, vẫn có những thời kỳ lịch sử của Việt Nam có nét gần với phong kiến, đặc biệt là thời 12 sứ quân vào thế kỷ X – khi các thủ lĩnh quân sự tự chiếm cứ lãnh thổ, tự xưng vương và cai trị cát cứ như những lãnh chúa độc lập. Thời Trần cũng tồn tại hệ thống thái ấp, nhưng không phát triển thành mô hình chư hầu tự trị, bởi vì việc bổ nhiệm quan lại và điều binh vẫn nằm trong tay triều đình.
Hiện nay, nhiều người thường dùng từ “phong kiến” đồng nghĩa với “quân chủ”, điều này không chính xác. “Quân chủ” là hình thức nhà nước đứng đầu bởi một vị vua hay hoàng đế. Nhà nước quân chủ có thể tồn tại dưới nhiều mô hình, từ quân chủ tập quyền (như Việt Nam thời Lê, Nguyễn) đến quân chủ lập hiến (như Anh, Nhật ngày nay). Còn “phong kiến” chỉ là một kiểu quan hệ quyền lực phân quyền trong xã hội quân chủ, chứ không bao hàm tất cả các nhà nước có vua.
Chế độ phong kiến đã bị bãi bỏ gần như hoàn toàn trên thế giới hiện đại. Ở châu Âu, Scotland chính thức xoá bỏ hình thức chiếm hữu phong kiến vào năm 2000 qua đạo luật “Bãi bỏ Chiếm hữu Phong kiến”. Tuy vậy, một số dấu tích của chế độ này vẫn còn tồn tại trong danh xưng lãnh thổ hoặc tước hiệu quý tộc. Các quốc gia như Monaco và Liechtenstein được gọi là “Công quốc” – dịch từ chữ “Principality”; còn Luxembourg là “Đại công quốc” (Grand Duchy). Người đứng đầu các quốc gia này không mang danh xưng “vua”, mà là “Thân vương” hoặc “Đại công tước”. Trong tiếng Anh, từ “Prince” chỉ vị trí dưới vua, thường là người thuộc hoàng tộc, có thể dịch là “Thân vương” – tuy nhiên, trong tiếng Việt hiện đại, do không có sự phân biệt rõ ràng nên thường dịch lẫn lộn là “Công tước”, gây ra nhầm lẫn.
Một ví dụ đặc biệt là tước hiệu “Thân vương xứ Wales” (Prince of Wales) được ban cho Thái tử Anh – người thừa kế ngai vàng – từ thời trung đại đến nay. Về mặt hình thức, xứ Wales có thể được xem là một công quốc nằm trong Liên hiệp Vương quốc Anh, mặc dù ngày nay không còn cơ chế tự trị phong kiến nào.
Tóm lại, “phong kiến” là một khái niệm lịch sử – chính trị quan trọng, dùng để chỉ hình thức phân chia quyền lực dựa trên việc phong tước và ban đất. Việc sử dụng khái niệm này cần phân biệt rõ với “quân chủ”, và cần cân nhắc kỹ lưỡng khi áp dụng vào từng bối cảnh lịch sử cụ thể, đặc biệt là khi xem xét lịch sử Việt Nam.
Ngô Tộc
Chia sẻ thành công, kết nối đam mê
