CHÍNH BIÊN ĐỆ NGŨ KỶ
THỰC LỤC VỀ GIẢN TÔNG NGHỊ HOÀNG ĐẾ
Quyển 1
Húy Hạo, tự Ưng Hỗ, lại tự Ưng Đăng [1869-1884] con [nuôi] thứ 3 Dực Anh tông hoàng đế [Tự Đức]
Triệt thoái Thống đốc quân thứ Bắc Kỳ Hoàng Tá Viên, Tổng đốc Ninh-Thái Trương Quang Đản, Đề đốc Ngô Tất Ninh,.. về Kinh (tr.29). Quyền Chưởng Vũ Lâm là Ngô Văn Bàn gồm 10 người lưu ở Kinh đô để tuần kiểm. Tuần phủ Hưng Hóa Nguyễn Quang Bích có 3 dinh quân của Lưu Vĩnh Phúc phụ giữ thành Hưng Hóa
Quyển 2
Ngày Đinh Tỵ, tháng 12 năm Quý Mùi [1883] Tự Đức 36 tiến hành lễ an táng Tự Đức ở điện Hòa Khiêm. Đề đốc Ngô Đạt bị giáng làm Phó lãnh binh sơn phòng Nghệ An.
Quyển 3
Giáp Thân 1884 Kiến Phúc 1. Từ tháng 1. Bãi bỏ những võ cử, võ sinh các tỉnh Trị, Bình, Nam, Ngãi, Hà Tĩnh, Bình Định cho về quê. Sai sửa bộ Dực Tông Anh Hoàng đế Thực lục Chính biên là Đệ tứ kỷ. Ngày mồng 10/2 quân Pháp đánh dinh đồn quân Thanh ở Mẫn Tuyên, Phú Lương, Thuận Lương (tr.60).. .Quân Pháp vào
chiếm tỉnh thành Bắc Ninh (tr.61). Triệu Hoàng Tá Viêm, Lương Tú Thứ, Ngô Tất Ninh, Nguyễn Đình Nhuận, Nguyễn Quang Bích về Kinh chờ chỉ (tr.68)
Quyển 4
Giáp Thân 1884 Kiến Phúc 1. Từ tháng 5. Thương định hòa ước gồm 19 khoản đã làm xong. Tháng 5 nhuận, thi Điện. Cho Nguyễn Đức Quý Hoàng giáp, 2 Tiến sĩ, 4 Phó bảng. Hàng loạt các quan ở các quân thứ thất thủ bị giáng, cách chức có Đề đốc Ngô Tất Ninh. Vua không khỏe. Ngày mồng 10 Nhâm Ngọ bệnh kịch, giờ ngọ hôm ấy vua mất ở chính tẩm điện Càn Thành. Tuyên đọc di chúc chọn Ưng Lịch nối ngôi (tr.95).
Quyển 5
Đế tên Ưng Lịch con thứ 5 Kiến Quốc công [Hồng Cai], mẹ Phan Thị Nhàn. Tháng 6 năm Kiến Phúc thứ nhất, Giản tông Nghị Hoàng đế mất, lên nối ngôi vua. Ngày Giáp Thân tức 12, Giáp Thân (1884) lên ngôi ở điện Thái Hòa lấy sang năm là năm Ất Dậu 1885 làm năm Hàm Nghi thứ nhất. Khâm sứ Pháp đóng ở Kinh thành là Lê Na dâng sớ mừng lễ đăng quang. Chưởng vệ Ngô Đình Bàn và Biện lý bộ Công Trần Doãn Khanh chăm lo đặt đàn chay ở chùa Linh Mụ đọc kinh 7 ngày cho Dực tông Anh Hoàng đế [Tự Đức]
ĐỆ NGŨ KỶ
HÀM NGHI ĐẾ (PHỤ)
Quyển 6
Giáp Thân 1884 Kiến Phúc 1. Từ tháng 9. Nguyễn Văn Tường, Tôn Thất Thuyết bắt giam vua mới vào ngục rồi ngầm giết đi. Ân khoa thi hương. Lại đặt Tuần phủ các tỉnh Thái Nguyên, Ninh Bình, Quảng Yên. Thự Bố chính Quảng Yên Vũ Hữu Ngọc quyền sung Tuần phủ tỉnh ấy. Hữu Ngọc bị bênh cáo về, lấy Ngô Đức Tiến thay vào.
Quyển 7
Ất Dậu 1885 Hàm Nghi thứ nhất. Từ tháng 1. Ngô Tất Ninh thăng thự Chưởng vệ, lại Thự thống chế. Quốc vương Thủy Xá là Vĩnh Lệ mất, vua mới cho tên Vĩnh Thừa. Phái viên Pháp vây dinh Tổng đốc Hải-Yên, bắt thự Tổng đốc Hà Văn Quan mang về Gia Định (tr.132). Khâm sứ Pháp là Sam-bô lại đến thay Lô-mi-ơ về nước.
Quyển 8
Ất Dậu 1885 Hàm Nghi thứ nhất. Từ tháng 5. Ngày 22 Tôn Thất Thuyết cho quân đánh úp tòa sứ. Thuyết cùng với Phấn nghĩa Chưởng vệ Trần Xuân Soạn đánh úp đài Trấn Bình, doanh Nam Pháp. Nguyễn Văn Tường không hay biết gì. Đầu trống canh tư (tức ngày 23) bắt đầu nổ súng ở đài Trấn Bình, quân Pháp bị súng ta bắn chết hết. Thuyết sai vần súng lớn lên thành bắn vào tòa sứ. Văn Tường tâu xin vua và xa giá ba cung đi ra Khiêm cung tạm thời lánh loạn. Rồi vào tả vu tâu xin vua xuất hành, Thuyết gặp giá, một mình hộ chuyển đi đến Trường thi nhân kèm đi ra Bắc. Giờ Ngọ mới đến xã Văn Xá, Thuyết vâng mệnh ra thông báo cho thiên hạ Cần vương. Ngày Bính Thìn xa giá đến Quảng Trị, các quan lần lượt đến hành tại có Ngô Tất Ninh (tr.139). Tháng 6, ngày mồng 1, vua ở Sơn phòng Quảng Trị. Tôn Thất Thuyết xin ba cung tiếp tục đi Sơn phòng, nhưng Tuần phủ Quảng Trị Trương Quang Đản xin ba cung hồi loan. Sau khi hồi loan, ba cung dụ Chỉ kêu gọi vua và quần thần đi theo vua (có Phạm Thận Duật, Trương Văn Đễ, Hồ Văn Hiển, Ngô Tất Ninh, Trần Xuân Soạn, Phạm Văn Mỹ) hãy rước vua về (tr.143). Ngày Quý Dậu, xe vua về thành phủ cũ Cam Lộ. Ngày Đinh Sửu xe vua đến đồn Chấn Lào. Ngày Nhâm Ngọ, xa giá vua đến sách Bờ Cạn. Tôn Thất Đính cùng theo xe vua với con là Thất Thuyết, nhưng ông bị tỉnh phái Quảng Trị bắt giải về Kinh, triều nghị an trí ông ở Côn Lôn (lúc này ông 74 tuổi). Xe vua đến Hàm Thao, sắc cho tỉnh phòng Hà Tĩnh vận lương mở đường rước xe vua đến sơn phòng tỉnh ấy. Đô thống Pháp Cô-ra-xi bắt Nguyễn Văn Tường, Phạm Thận Duật, Lê Đính định chở về Pháp, Thận Duật bị ốm chết trên tàu, buông xác xuống biển (tr.154). Triều đình cùng Toàn quyền Cô-ra-xi, Khâm sứ Sam-bô chọn con thứ hai của Dực Anh tông hoàng đế là Kiên Giang quận công Ưng Kỹ lên ngôi, không quan tâm đến vua Hàm Nghi nữa.
ĐỆ LỤC KỶ
THỰC LỤC VỀ CẢNH TÔNG THUẦN HOÀNG ĐẾ
(Đồng Khánh)
Quyển 1
Tên húy Đồng Khánh (Ưng Đường, Ưng Kỷ). Vua là con trưởng Kiến Quốc công Hồng Cai, mẹ họ Bùi. Sinh 12/giêng/Giáp Tý, năm Tự Đức 18 [1865] được chọn vào nuôi ở trong cung. Năm Hàm Nghi nguyên niên, tháng 5 Kinh thành có loạn, vua Hàm Nghi xuất bôn, hai cung (bà nội và mẹ) đi theo đến Quảng Trị, vua cũng trốn ra ngoài thành. Hàm Nghi Nguyên niên cho đến tháng 8 và tháng 9 năm Ất Dậu (1885). Từ mồng 1 tháng 10 trở đi là Đồng Khánh. Ngày Đinh Sửu, vua lên ngôi Hoàng đế ở điện Thái Hòa, lấy năm sau Bính Tuất là năm Đồng Khánh nguyên niên. Ngày Quý Tỵ vua bắt đầu ngự điện Cần Chính để nghe triều chính. Quân Pháp giao trả 2 điện Hiếu Tử và Long An bị chiếm trước đây. Phụng chuẩn cho Thị lang bộ Lễ Ngô Trọng Tố lĩnh Tuần phủ Hà Tĩnh. Phong tước cao cho các đại thần Pháp (tr.185). Bãi Sậy, giáp giới Hưng Yên, Bắc Ninh tụ tập đông người đánh phá phủ thành Thường Tín.
Quyển 2
Ất Dậu 1885 Đồng Khánh 1. Từ tháng 10. Tỉnh Quảng Trị phái quân cùng quân Pháp tiến đánh sơn phận các hạt Cam Lộ, Gio Linh, khai thông đường trạm. Quân Pháp tiến đến nha Sơn phòng ở Hà Tĩnh, Thuyết đưa Hàm Nghi về thượng du Quảng Bình. Ngày 16, quân Pháp từ Nghệ An theo đường sông đánh phá đồn chính Trúc Lâm, rồi tiến thẳng đến nha Sơn phòng. Thuyết lại đưa vua về đồn Ve (Quảng Bình), lưu vua lại đó rồi cùng Trần Xuân Soan sang Trung Quốc. Thủ hạ của Thuyết, nghe tin Sơn phòng không giữ được, liền đem đốt hết dinh thự kho tàng, rồi chạy trốn. Duy có Phan Đình Phùng vẫn ở lại (tr.203). Hà Văn Mao liên kết vời người nước Thanh đánh phá 2 huyện Thọ Xuân, Cẩm Thủy. Tuần phủ Hà Tĩnh Ngô Trọng Tố đổi lĩnh Tổng đốc Bắc Ninh. Phủ Thừa Thiên vì bắt dân phu chậm trễ, bị quan Pháp trách, vua cho giải chức Phủ doãn, Phủ thừa phủ ấy là Phan Liêm và Đoàn Như Bích (tr.215).
Quyển 3
Bính Tuất 1886 Đồng Khánh 1. Từ tháng 1. Quyền Đô thống Bắc Kỳ là Vi-nê thăng Chánh đô thống chuyên coi công việc ở Bắc Kỳ và cả nước ta. Nước Pháp tặng vua chiếc bội tinh hạng nhất, tặng Nguyễn Hữu Độ chiếc bội tinh hạng nhì. Tặng Đô thống đại thần Vi-nê bài bằng ngọc, bài bằng vàng mỗi thứ 1 chiếc. Các viên quan Năm Pháp cũng được tặng mỗi người một chiếc kim khánh (tr.228). Các phủ huyện Tĩnh Gia, Nông Cống, Quảng Xương (Thanh Hóa) đều bị đốt phá. Đại thần nước Pháp Pon-be sang làm Toàn quyền đại thần. Đổi Đường Hào làm Mỹ Hào, Đường An làm Năng An, Thủy Đường làm Thủy Nguyên và xã Chánh Mông ở Quảng Ngãi làm Chánh Lộ (tr.247).
Quyển 4
Bính Tuất 1886 Đồng Khánh 1. Từ tháng 4. Khâm phái Vũ Bá Liêm bị dân Quảng Bình bắt giết. Xin thương thuyết với tướng Pháp ở Gia Định nhờ mua giúp súng ống. Đúc tiền “Đồng Khánh thông bảo”. Chuẩn cho Phó đề đốc sơn phòng ở Quảng Nam trước là Ngô Đắc Quang sung làm Đề đốc quân vụ đạo nam sai. Phủ nha Triệu Phong bị đốt phá. Huyện nha Hậu Lộc (Thanh Hóa) bị đốt phá, tri huyện Ngô Đức Đạt bị giết. Tinh binh suất đội Ngô Văn Tuấn thăng Cấm binh Chánh đội. Vỡ đê ở Gia Lâm, Mỹ Hào, Gia Lộc. Quan quân Pháp lấy lại được 2 tỉnh Bình Thuận, Khánh Hòa.
Quyển 5
Bính Tuất 1886 Đồng Khánh 1. Từ tháng 9. Tri huyện Ngô Đức Đạt được truy tặng Hàn lâm viện thị giảng. Vua chuẩn cho Ngô Đắc Quang làm Đề đốc.
Quyển 6
Đinh Hợi 1887 Đồng Khánh 2. Từ tháng 1. Thị lang lĩnh Tổng đốc Sơn Tây Ngô Trọng Tố thăng thụ Tuần phủ. Quân Pháp bắt được Hà Văn Mao ở Thanh Hóa, đem chém. Các tỉnh Thừa Thiên, Hà Tĩnh, Quảng Trị, Quảng Bình, Quảng Nam bị lụt.
Quyển 7
Đinh Hợi 1887 Đồng Khánh 2. Từ tháng 4 nhuận. Quan quân Pháp ở Nghệ An bắt được nguyên Đốc học Nguyễn Xuân Ôn, về
sau bị ốm chết. Quan quân Pháp đóng ở Bình Định bắt được Mai Xuân Thưởng. Thi hương ở trường Thừa Thiên, lấy đỗ Cử nhân 29 người, Tú tài 67 người. Quan tỉnh Bình Định Nguyễn Hiệp tra án Mai Xuân Thưởng; Thưởng bị tội lăng trì, 6 bà con ruột thịt bị chém, 12 người thân thích khác bị phát lưu sang nước khác, giao cho tàu Pháp chở đi an trí (tr.353). Cho Ngô Như quyền sung Tri phủ Nho Quan thăng tòng lục phẩm nhưng vẫn giữ chức cũ.
Quyển 8
Đinh Hợi 1887 Đồng Khánh 2. Từ tháng 8. Cho Tổng đốc Sơn-Hưng-Tuyên Ngô Trọng Tố về quê hưu dưỡng (tr. 358). Nước Pháp sai viên Khâm sứ cũ đóng ở nước Thanh là Công-tăng sang làm Chánh toàn quyền đại thần ở Gia Định cai quản cả Nam, Bắc Kỳ. Toàn quyển trước là Bi-u về nước. Cho Ngô Văn Tuấn thăng thụ Quản cơ.
Quyển 9
Mậu Tý 1888 Đồng Khánh 3. Từ tháng 1. Xây dựng nha Kinh lược ở Bắc Kỳ. Làm Ngọc điệp tôn phả. Cho Ngô Tất Ninh truy phục nguyên hàm.
Quyển 10
Mậu Tý 1888 Đồng Khánh 3. Từ tháng 4. Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh bị bệnh dịch. Bệnh đậu và thời khí phát dữ ở Quảng Ngãi.
Quyển 11
Mậu Tý 1888 Đồng Khánh 3. Từ tháng 8. Lấy đất thuộc Đà Nẵng làm nhượng địa của người Pháp. Tỉnh Lạng Sơn báo: Thuyết và Trần Xuân Soạn lẻn đến đất Liên Thành, Bằng Tường nước Thanh. Viên quan đồn người Pháp ở Quảng Bình đem vua Hàm Nghi về cửa Thuận An, nhân đáp tàu thủy đem đến đất Anh-xa-nhi (gần địa giới nước Pháp) (tr.439). Viên Toàn quyền Lê – Na ủy người trình bày: “Quận công Ưng Lịch (tức vua Hàm Nghi) đáp tàu sang nước Pháp chữa thuốc,..” (tr.443). Vua không được khỏe. Ngày 25 là ngày Nhâm Dần bệnh lại nguy kịch, ngày Giáp Thìn, giờ Giáp Tuất mất ở chính điện Càn Thành, thọ 25 tuổi, con trai con gái 9 người (6 nam, 3 nữ). Vì các con còn nhỏ, nên đón con thứ 7 của Dục Đức vào nối nghiệp lớn [tức vua Thành Thái]
(Hết tập chín)
Ngô Tộc
Chia sẻ thành công, kết nối đam mê
