Phong tục thờ phụng tổ tiên – nét đẹp của văn hóa Việt

I. Phong tục Thờ phụng Tổ tiên của các gia đình Việt Nam.

1/ Các gia đình Việt Nam thường có bàn thờ tổ tiên, to hay nhỏ tùy hoàn cảnh từng nhà nhưng cần đặt ở nơi cao ráo, sạch sẽ, có bày bát hương, lọ hoa để cúng bái những ngày giỗ Tết. Những nhà có điều kiện rộng rãi thì thường bố trí bàn thờ tổ tiên ở nơi đẹp đẽ nhất. Trên bàn thờ đặt ba bát hương, hai lọ hoa, những tấm ảnh của những người thân đã mất, hai cái đĩa đẹp để bày đồ cúng, một chai rượu, bộ ấm chén v..v.. bàn thờ luôn được giữ gìn sạch sẽ. Có gia đình lúc nào trên bàn thờ cũng nghi ngút vài nén hương, không để nguội lạnh, vì họ cho rằng điều đó sẽ đem lại sự yên lành cho con cháu.

Hàng tháng cứ ngày mồng 1, ngày rằm âm lịch, con cháu thắp hương cúng tổ tiên, ông bà đã khuất, dù chỉ vài bông hoa tươi, bát nước, nải chuối v..v…

Trong năm lại có nhiều ngày lễ lớn như: Tiết Thanh Minh tảo mộ tháng 3 âm lịch, Tết Đoan Ngọ tháng 5, Rằm tháng 7 xá tội vong nhân, Tết Trung Thu, Tết Nguyên Đán v..v... Đó là những dịp để các gia đình tổ chức cỗ bàn, bánh trái, mời bà con họ hàng, thân thích đến cúng bái tổ tiên, gặp gỡ nhau, thăm hỏi, chia sẻ mừng vui, hoạn nạn.

2/ Đối với nhiều người Việt Nam, việc kỷ niệm ngày sinh nhật không thật quan trọng (tuy rằng một số thanh niên trẻ hiện nay theo phong tục phương Tây lại coi trọng ngày sinh nhật), mà họ coi ngày giỗ người thân qua đời là hết sức có ý nghĩa.

Thông thường sau đám tang lễ người thân đã mất, gia đình làm lễ cúng 3 ngày, rồi 49 ngày, đến giỗ đầu 1 năm thì làm rất trang trọng. Sau đó, hàng năm cứ đúng ngày người thân đã mất thì gia đình đứng ra tổ chức ngày giỗ, mời bà con họ hàng đến thắp hương và ăn giỗ.

Dù gia đình nghèo cũng có mâm cơm, thắp hương cúng bái, mời vài người thân đến tham dự. Sự vắng mặt của họ hàng trong những ngày giỗ là nỗi khổ tâm của gia chủ và cũng là sự ân hận của những người được mời mà không đến dự được (vì họ cũng coi đây là trách nhiệm cần có mặt trong những ngày trọng đại).

Nguyên nhân sâu xa của việc Thờ phụng Tổ tiên, cúng giỗ người thân đã mất chính vì lý do sau đây: đối với nhiều người Việt Nam, chết chưa phải là hết, thể xác tiêu tan nhưng linh hồn là bất tử, âm dương hòa hợp. Vì vậy, tâm lý của nhiều người Việt Nam vẫn cho rằng có sự hiện diện của tổ tiên trong cuộc sống thường ngày của gia đình. Họ tin tưởng vào sự phù hộ của tổ tiên đối với họ. Đối với những việc trọng đại xảy ra trong gia đình, gia chủ cúi đầu khấn vái tổ tiên, trước là để trình bày sự kiện, sau là xin tổ tiên phù hộ.

II. Ý nghĩa của việc Thờ phụng Tổ tiên

1/ Trước tiên, việc Thờ phụng Tổ tiên là để thể hiện lòng tri ân đối với công ơn của tổ tiên, ông bà cha mẹ đã khuất. Con cháu bày tỏ lòng thành kính và biết ơn đối với các thế hệ đã có công sinh thành và nuôi dưỡng con cháu nên người như ngày nay.

Người con hiếu thảo phải biết ơn công sinh thành, nuôi dưỡng của cha mẹ. Để tỏ lòng hiếu lễ với cha mẹ thì phải biết ơn Tổ tiên, ông bà đã khuất. Đó là nguồn gốc đã sinh ra thế hệ con cháu ngày nay.

Ca dao Việt Nam đã ví rằng:

Cây có gốc mới nở cành sanh ngọn

Nước có nguồn mới bể rộng, sông sâu.

Các cụ xưa thường dạy: con người ta phải có tổ tiên mới có các thế hệ hiện nay. Con cháu không nhớ đến công ơn tổ tiên, chính là quên mất nguồn gốc bao đời của mình.

2/ Thứ hai, việc Thờ phụng Tổ tiên lại có ý nghĩa thiết thực, sâu sắc, giúp cha mẹ giáo dục con cháu lòng biết ơn tổ tiên, dòng họ của mình: Học tập tấm gương, đạo đức, nhân cách trong sáng của họ, tinh thần lao động cần cù, họ đã vượt qua bao khó khăn, gian khổ, mới nuôi dưỡng được các thế hệ con cháu cho đến ngày nay. Đồng thời, con cháu cần cố gắng khắc phục những thiếu sót của các thế hệ trước vì họ đã không có những điều kiện học hành đầy đủ và tiếp xúc với các thông tin khoa học hiện đại của thế kỉ 21 này.

3/ Phong tục Thờ phụng Tổ tiên tạo nên cơ hội tốt nhất, đồng thời lại là mục tiêu để phát triển mối quan hệ anh em, họ hàng cùng dòng họ, cùng nguồn gốc máu mủ chung.

Chính việc thờ cúng Tổ tiên đã gắn bó không chỉ các thành viên của gia đình nhỏ (cha mẹ, con cái) mà còn củng cố mối quan hệ họ hàng, dòng họ, cùng chung một ông Tổ. Từ đó đã gắn bó thêm các mối quan hệ chú bác, cô dì, con cháu bên nội, bên ngoại v..v… Những ngày giỗ, ngày tết là những dịp để tập hợp đầy đủ họ hàng, thân thích gần xa. Họ gặp mặt nhau, trước là để cúng bái tổ tiên, sau là để chuyện trò, thăm hỏi, chia sẻ vui buồn, khó khăn, tìm cách giúp đỡ nhau.

Bởi vì: “Máu chảy ruột mềm”

 “Một con ngựa đau, cả tàu bỏ cỏ”.

Có nhiều dòng họ, những ngày giỗ được tổ chức long trọng. Ông tộc trưởng chủ trì, với đầy đủ đại diện các chi họ đến cúng bái tổ tiên. Sau đó, mọi người cùng bàn bạc những việc cần làm để thể hiện lòng thành kính và biết ơn ông Tổ chung nhiều đời của dòng họ.

Mối quan hệ họ hàng, dòng họ đến nay được duy trì, củng cố chính từ phong tục thờ cúng Tổ tiên vẫn đang được thực hiện ở nhiều gia đình Việt Nam và được tổ chức ngày càng nề nếp hơn.

Tháng 3 Tảo mộ, họ hàng chú, bác, cô, dì cùng nhau đi thắp hương, sửa sang mồ mả người thân đã khuất ở nghĩa địa làng hay nghĩa trang dòng họ, nghĩa trang thành phố v..v...

Hiện nay, vẫn có phong tục hàng năm cứ ngày Tết Nguyên Đán, anh em cùng dòng họ ở thành phố, đô thị lại tập hợp nhau về quê hương, thắp hương ở nhà thờ Tổ và đi tảo mộ v..v… Con cháu họp nhau nhắc đến công ơn tổ tiên và từ đó đã nảy sinh nhu cầu tìm hiểu về dòng dõi nhiều đời đã qua để biên soạn thành gia phả dòng họ.

4/ Thờ cúng Tổ tiên, ông bà cha mẹ đã khuất, con cháu không chỉ cảm phục công lao sinh thành, dưỡng dục của họ và lo báo hiếu. Điều quan trọng là cần làm rạng danh họ hơn nữa trong thời đại ngày nay. Chúng ta từ những việc làm hữu ích cho xã hội, cách ăn ở có nghĩa, có tình với mọi người, làm tốt công việc chuyên môn hàng ngày, đóng góp cho sự phát triển và củng cố nền độc lập, tự do, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ của đất nước Việt Nam, góp phần làm rạng rỡ thêm dòng họ ông cha ta.

Như vậy, phong tục Thờ cúng Tổ tiên là dịp để nhắc nhở con cháu noi gương những thế hệ đã khuất và làm tốt hơn nữa công việc họ đã làm, như câu ca dao đã ví rằng:

 “Con hơn cha là nhà có phúc”

Con hơn cha không phải là có tài sản, tiền bạc giàu có hơn mà ở đạo đức, nhân cách con người, cư xử nhân nghĩa, làm ăn chính đáng, quan tâm giúp đỡ anh em họ hàng, người nghèo trong xã hội v..v…

5/ Những ngày giỗ tết của gia đình đâu có phải chỉ cần tổ chức mâm cao, cỗ đầy, đó chỉ là hình thức bề ngoài. Điều quan trọng là cái tâm, là việc làm chính đáng hàng ngày của con cháu các thế hệ hiện nay.

Khi chúng ta cúng bái tổ tiên thì phải tự hứa không làm ô danh họ, cái chính của việc báo hiếu ông bà cha mẹ đã khuất, chính là phải biết nối tiếp truyền thống sống đứng đắn của họ: ứng xử theo đạo lý làm người, hoàn thành trách nhiệm được giao phó, làm tốt nghĩa vụ người con trong gia đình, người công dân của đất nước Việt Nam.

6/ Ý nghĩa tích cực, lâu dài của phong tục thờ cúng Tổ tiên chính là chúng ta cần hướng về tương lai, mà không phải chỉ là quay về quá khứ để luyến tiếc, ca ngợi công lao ông bà, cha mẹ đã khuất. Điều quan trọng của việc cúng bái tổ tiên là chúng ta cần suy nghĩ về cuộc sống của bản thân: có tư cách đạo đức tốt hơn, cố gắng làm tròn trách nhiệm được giao phó.

Đây cũng là một địp để giáo dục con cái biết phát huy và làm rạng rỡ thêm công đức, việc làm tốt đẹp của tổ tiên, ông cha các thế hệ đã qua. Đó chính là ý nghĩa tốt đẹp, tích cực, lâu dài của phong tục Thờ cúng Tổ tiên, một nét đẹp của văn hóa Việt Nam mà chúng ta cần giữ gìn phát huy.

III. Chống lại việc lợi dụng phong tục Thờ cúng Tổ tiên để phát triển nạn bói toán, mê tín dị đoan hoặc để phô trương, trục lợi

Chúng ta cần chống lại nạn mê tín dị đoan. Có những kẻ đã lợi dụng phong tục thờ cúng Tổ tiên, giỗ tết những người đã khuất để phát triển việc bói toán, lên đồng, giải hạn v..v…

Có những gia đình lại hay đi xem bói để hỏi các ông thầy cúng những điều gì họ cần làm để tổ tiên phù hộ cho họ v..v… Các thầy cúng phán các gia chủ phải cúng giỗ linh đình, kiêng kị đủ thứ để giải hạn. Từ đó, các gia đình đã tốn tiền, tốn của vô ích, lại làm phát triển nạn mê tín dị đoan, có hại cho xã hội.

Chúng ta cũng không ủng hộ những gia đình giàu có, có chức, có quyền (nhiều khi do mưu mô xảo quyệt, thất đức mà đạt được) nhân dịp giỗ tết của gia đình đã tổ chức linh đình, làm cỗ sang trọng, mời nhiều khách đến dự, đặc biệt là cấp trên có quyền lực. Họ muốn thông qua việc tổ chức những ngày giỗ tết, ăn uống để làm ăn dễ dàng hơn sau này, mà không phải lòng thành tâm đối với công lao Tổ tiên, ông bà cha mẹ đã khuất. Đó chỉ là lợi dụng phong tục thờ cúng tổ tiên để mưu lợi ích cho cá nhân và gia đình mình. Vì vậy chính họ đã vi phạm đạo đức, tư cách người con thật sự có lòng hiếu đễ, nhớ ơn tổ tiên, ông bà đã khuất. Chắc chắn rằng, tổ tiên họ không thể phù hộ cho những việc làm với ý định xấu xa ấy. Chính những gia đình và cá nhân đó cũng chẳng tin vào sự phù hộ của tổ tiên, mà chỉ lợi dụng những ngày giỗ tết để tổ chức cỗ bàn linh đình, mưu lợi ích riêng cho họ.

Tóm lại, chúng ta cần phát huy ý nghĩa tích cực của việc thờ cúng Tổ tiên, tổ chức cúng giỗ ngày mất của những người thân trong gia đình, với lời hứa hẹn cố gắng làm theo việc làm, tấm gương sáng của họ. Đây cũng là những dịp để giáo dục cho con cái, cố gắng học tập giỏi, biết ứng xử có phép tắc, kính trọng bà con họ hàng, không phân biệt giàu nghèo, biết giữ gìn uy tín của dòng họ và cố gắng làm rạng rỡ thêm Tổ tiên của mình.

Chúng ta không ủng hộ hiện tượng gia đình chủ nghĩa, dòng họ chủ nghĩa, cậy uy thế dòng họ để bắt nạt người khác, lợi dụng để tìm kiếm thêm chức tước, danh vị, đặc quyền cho người thân v..v… Nhưng chúng ta lại trân trọng giữ gìn, vun đắp cho tình nghĩa họ hàng, vừa là tình cảm tự nhiên, vừa là nghĩa vụ của mỗi người. Nó gắn bó với phong tục Thờ phụng Tổ tiên có tính truyền thống, được duy trì bền vững ở các gia đình Việt Nam hiện nay.

Thờ phụng Tổ tiên là nhớ đến công đức của ông cha ta nhiều đời. Từ đó, ngày nay anh em máu mủ ruột thịt lại cùng nhau đoàn kết, giúp nhau làm điều thiện, tránh điều ác. Ý nghĩa tinh thần của tình cảm ấy sẽ trở thành sức mạnh vật chất, giúp cá nhân và các thành viên vượt lên mọi khó khăn để xây dựng gia đình hạnh phúc, cùng chung sức kiến thiết đất nước Việt Nam giàu mạnh, phồn vinh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh

Gs. Lê Thi ( theo gas.hoasen.edu.vn)