Ý nghĩa mâm ngũ quả ngày tết

Thứ bảy - 10/02/2018 16:50

Ngày tết, trên bàn thờ mỗi gia đình người Việt không thể thiếu một mâm ngũ quả, thể hiện sự thành kính hướng về nguồn cội, tổ tiên và ước mong một năm mới an khang, hạnh phúc, đủ đầy. Tuy nhiên, mỗi loại hoa quả khi bày trên ban thờ đều có ý nghĩa riêng, chúng ta cần tìm hiểu để nắm rõ khi muốn gửi gắm ước nguyện, cầu mong của mình trong năm mới.

Mâm ngũ quả là mâm bày 5 loại trái cây khác nhau, mỗi loại tượng trưng cho một ước nguyện của gia đình, thông qua tên gọi, màu sắc và hương vị của hoa quả. Con số 5 (ngũ) cũng thể hiện nhiều ý nghĩa sâu sắc khác như: Ngũ phương (đông, tây, nam, bắc và trung tâm); Ngũ phúc (phú, quý, thọ, khang, ninh – giàu có, sang trọng, sống thọ, khỏe mạnh và bình yên)...
Tùy theo từng vùng miền với đặc trưng về khí hậu, sản vật và quan niệm riêng mà người ta chọn các loại quả khác nhau để bày mâm ngũ quả.

Mâm ngũ quả của người miền Bắc:
Người miền Bắc bày mâm ngũ quả theo thuyết Ngũ hành trong văn hóa phương Đông. Theo triết lý phương Đông, từ thủa sơ khai vạn vật được tạo bởi 5 hành khí cơ bản là: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Năm hành khí được dung hòa với nhau. Đây cũng là 5 hành tinh lớn trong không gian vũ trụ, đất trời. Mâm ngũ quả bày trên bàn thờ với 5 nguyên tố trên là thể hiện của một vũ trụ thu nhỏ. Vì vậy, mâm ngũ quả cũng phải phối theo 5 màu đặc tính của 5 hành khí, theo đó Kim màu trắng, Mộc màu xanh, Thủy màu đen, Hỏa màu đỏ, Thổ màu vàng. Cách bài trí, sắp xếp màu sắc từng loại quả xen kẽ với nhau vừa đảm bảo theo một quy luật sẵn có, vừa đảm bảo tính mỹ thuật, tăng sắc xuân trong ngày tết. Tuy không câu nệ nhiều hay ít, nhưng mọi người đều sắm đủ lễ, đủ loại hoa quả theo ý nghĩa để bày cúng.

Mâm ngũ quả miền Bắc thường có 5 loại: chuối xanh, bưởi vàng, đào tráng, hồng hoặc quýt đỏ, mận hoăc dâu đen.
Bày mâm ngũ quả theo cách truyền thống là: Nải chuối xanh ở dưới cùng, trên là quả bưởi chín vàng, các quả khác xen kẽ xung quanh. Về ý nghĩa: Quả bưởi vàng (chứ không dùng bưởi da xanh) là hành Thổ, tượng trưng cho trái đất đặt ở vị trí trung tâm, bên dưới là nải chuối xanh (không dùng chuối đã chín vàng) mang hành mộc đỡ lầy và bao bên ngoài, thể hiện ước nguyện mong muốn cây cối, mùa màng quanh năm xanh tốt; Các loại quả khác với các màu đỏ, trắng, đen xếp xen kẽ như những vì tinh tú bao quanh tạo thành một không gian Vũ trụ.
Đó là cách bài trí theo chuẩn mực truyền thống khi xưa. Ngày nay các loại trái cây ngày càng đa dạng nên mâm ngũ quả được trang trí phong phú hơn nhiều, người ta không câu nệ cứng nhắc “ngũ quả” mà có thể là thất, bát, cửu, thập, thậm chí nhiều các loại quả hơn nữa, thế nhưng vẫn gọi là mâm ngũ quả. Trên mâm có thể dùng thêm phật thủ, thanh long, thêm chùm nho chín mọng, những quả táo xanh, quả hồng xiêm xanh xám, có khi cả quả ớt vị cay nhưng màu rực rỡ cho thêm đẹp mắt.

Về hình dáng, trước đây mâm ngũ quả thường được bày theo hình cầu nhưng ngày nay người ta hay xếp theo hình tháp hoặc những hình khối khác. Có nghệ nhân còn xếp mâm ngũ quả thành hình chim phượng trông rất đẹp mắt.

Mâm ngũ quả của người miền Nam:
Người miền Nam tính cách bình dị, dân dã nên bày mâm ngũ quả không theo triết lý sâu xa mà theo ước nguyện thành kính, cầu một năm mới đủ đầy. Mâm ngũ quả của người miền Nam thường có 5 loại quả: mãng cầu, dừa, đu đủ, xoài và dứa (miền Nam gọi là trái thơm). Ý nghĩa được hiểu theo tên đọc là: Cầu vừa đủ xài, thơm thảo. Ngoài ra, hiện nay các gia đình thường hay để thêm một cặp dưa hấu căng tròn để cầu sự viên mãn, đủ đầy và may mắn.
Người miền Nam kỵ cúng một số loại quả, vì theo phát âm tên gọi mang ý nghĩa không tốt đẹp.
Nếu trên mâm ngũ quả của người miền Bắc không thể thiếu được nải chuối xanh thì ngược lại, người miền Nam không bao giờ đặt chuối trên bàn thờ, vì "chuối" được phát âm thành "chúi", mang nghĩa chúi nhủi, làm ăn bết bát, không phất lên được. Lê cũng không được dùng để cúng vì mang nghĩa lê lết, đổ bể, dễ thất bại; hoặc cam quýt cũng vậy, xuất phát từ thành ngữ: Quýt làm cam chịu.

Mâm ngũ quả của người miền Trung:
Miền Trung, miền đất khô cằn, nghèo khó, khí hậu khắc nghiệt, hoa quả ít hơn nên người dân nơi đây không quá câu nệ hình thức, ý nghĩa mâm ngũ quả ngày Tết, chủ yếu là có gì cúng nấy, thành tâm dâng kính tổ tiên. Bởi thế, mâm ngũ quả mỗi nhà lại khác nhau, quả gì cũng được, miễn là tươi ngon.
Các loại quả thường thấy trên mâm ngũ quả miền Trung là: thanh long, chuối, dưa hấu, mãng cầu, dứa, sung, cam, quýt…

Ý nghĩa riêng của từng loại quả:
Theo quan niệm dân gian thì mỗi loại hoa quả bày trên bàn thờ ngày tết đều có sắc thái và ý nghĩa riêng. Theo đó:
- Chuối: Tượng trưng cho con cháu sum vầy, quây quần, đầm ấm, hứng lấy may mắn, bao bọc và chở che.
- Phật thủ: Bàn tay phật che chở cho cả gia đình.
- Bưởi: Mong muốn an khang, thịnh vượng.
- Cam, quýt: Tượng trưng cho sự thành đạt.
- Lê: Vị ngọt thanh, ngụ ý việc gì cũng trơn tru, suôn sẻ.
- Lựu: Nhiều hạt, tượng trưng cho con đàn cháu đống.
- Đào: Thể hiện sự thăng tiến.
- Táo: Phú quý, giàu sang.
- Thanh long : Rồng mây hội tụ, thể hiện sự phát tài phát lộc.
- Dưa hấu: Căng tròn, mát lành, hứa hẹn sự ngọt ngào, may mắn.
- Quả trứng gà: Lộc trời cho.
- Sung: Gắn với biểu tượng sung mãn, sức khỏe và tiền bạc.
- Đu đủ: Thịnh vượng, đủ đầy.
- Xoài (phát âm giống như “xài”): Cầu mong cho việc tiêu xài không thiếu thốn.
- Dứa (thơm): Thể hiện sự thơm thảo, hiếu đễ.

Mâm ngũ quả ngày Tết là nét văn hóa đặc trưng của người Việt, dù có khác nhau giữa các vùng miền nhưng trên hết đều thể hiện sự thành kính hướng về tổ tiên, nguồn cội, ước mong một năm mới hạnh phúc đủ đầy, hanh thông khang thái. Chúng ta nên gìn giữ và phát huy các giá trị tốt đẹp sẵn có nhằm hướng tới xây dựng cuộc sống ngày một tươi đẹp, vững bền.

Ngô Xuân
(Bài tổng hợp)

Từ khóa: mâm ngũ quả, văn hóa đặc trưng, người Việt